28 08 2016
عوامل تهدید کننده رویشگاه‌های گیاهان پیازی ایران
عوامل تهدید کننده رویشگاه‌های گیاهان پیازی ایران
ایران کشور پهناوری است و از تنوع اقلیمی و زیستی خوبی برخوردار است. نواحی مختلف جغرافیای گیاهی در فلات ایران باعث جریان ژنتیکی عظیم در این منطقه شده و در نتیجه تنوعی ویژه در گونه‌های گیاهی پدید آورده است که در مقایسه با کشورهای همجوار و برخی نقاط دیگر بسیار جالب است. برخی از گونه‌های گیاهی در حصار موانع طبیعی در سرزمین اصلی خود ایران به صورت بومزاد (اندمیک) محصور مانده و برخی به فراسوی آن حصار نفوذ کرده و در سرزمین‌های دیگر پراکنده شده‌اند. همین عرصه‌های محدود پوشش گیاهی به سبب تنوع آب و هوایی، توپوگرافی و ادافیکی بسیار متفاوت و ناهماهنگ است. کشور ایران یکی از مراکز مهم تنوع گیاهی دنیای قدیم به حساب می آید. در ایران بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده است که از این بین سهم گیاهان پیازی بیش از ۳۰۰ گونه می باشد که این نشان دهنده این است که ایران یکی از غنی‌ترین منابع گیاهان پیازی در دنیا را به خود اختصاص داده است. ساکنان بومی و غیر بومی به علل اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی، از این پوشش گیاهی، آگاهانه یا از سر ناآگاهی، بهره‌برداری مفرط و نامسئولانه انجام داده‌اند. این رویه انهدام تدریجی مراتع، جنگلها و پوشش گیاهی را در پی داشته است و پیوسته عرصه‌های گیاهی ایران را کوچکتر و فقیرتر و وسعت بیابانها را بیشتر کرده است. بنابراین پوشش گیاهی موجود فعلی برای ایران اهمیت جدی بلکه حیاتی دارد و اکنون ضرورت حفاظت آن و کنترل بهره برداری معقول از آن بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود. مناطقی که به پوشش گیاهی آن صدمه بسیار شدید وارد شده است نه فقط باید مورد بررسی دقیق و برنامه‌ریزی شده قرار گیرد بلکه باید برای حفظ گونه‌های باقی مانده در آنها اقدام جدی چند جانبه به عمل آید. یعنی بازکاری گونه‌های قابل تکثیر، بررسی علل انهدام گونه‌های از دست رفته، جستجو و یافتن نمونه‌های نادر، حفاظت از ژنوم‌های در حال انقراض و استفاده از آنها در برنامه‌های اجرایی ترمیم و بازسازی و توسعه پوشش گیاهی محیط. سوخوارهای بومی بخشی از تنوع زیستی غنی گیاهان بومی ایران و بسیاری از آنها گیاهانی مناسب برای صنعت گل و گیاهان زینتی می‌باشند و لازم است اقدامات تحقیقاتی شامل شناسایی، ارزیابی پتانسیل گلدهی، طول دوره گلدهی، قابلیت اهلی‌سازی، ارزیابی ذخیره ژرم‌پلاسم برای ژن‌های مفید و نگهداری از این ژرم‌پلاسم در رابطه با این گیاهان انجام گیرد. متاسفانه، وضعیت نگهداری و حفاظت رویشگاه های گیاهان پیازی در ایران نا مشخص است و رویشگاه‌های آن تنها در برخی شهرستان‌های کشور جنبه توریستی و گردشگری پیدا کرده است.
برخی از عوامل تخریب رویشگاه‌های گیاهان پیازی در ایران
- چرای بی‌رویه دام و تغذیه توسط حیوانات:
ازمشکلات عمده رویشگاه‌های طبیعی گیاهان پیازی در ایران، عدم اعمال مدیریت چرا است که در نهایت منجر به بهره‌برداری غیر اصولی و نابهنگام از گیاهان و همچنین چرای بیش از ظرفیت شده است. با توجه به این که اغلب گونه‌های پیازی ایران بهارگل بوده و رشد فعال بهاره دارند متاسفانه چرای بی رویه در این زمان باعث می‌شود که به گیاهان پیازی فرصت کافی داده نشود تا مواد غذایی لازم را برای رشد بعدی خود ذخیره نمایند و در نتیجه بقای نسل آنها به خطر می‌افتد. از طرفی به علت این که برخی گونه‌های پیازی در مراتع رشد می‌کنند، چرای دام منجر به شکستن و له شدن آنها شده و گیاه قادر به تکمیل رشد خود نمی‌شود. به عنوان مثال، پیاز برخی از گونه‌های لاله مورد تغذیه موش، خرگوش و پرندگان قرار می‌گیرد. خوشبختانه برخی گونه‌ها نظیر لاله واژگون و زنبق‌ها به علت این که در زمان رشد فعال خود دارای ترکیبات آلکالوئیدی می‌باشند مورد تغذیه قرار نمی‌گیرند.
- برداشت بی رویه و خرید و فروش غیر مجاز توسط انسان
به جرات می توان گفت که انسان همانطور که در حفظ محیط زیست نقش دارد، در تخریب آن نقش بیشتری دارد. برخی از گیاهان پیازی استفاده خوراکی دارند و هر ساله در زمان رشد فعال از عرصه‌های طبیعی برداشت و مورد استفاده قرار می‌گیرند. گونه‌هایی که بیشترین آسیب را از برداشت بی‌رویه توسط انسان دیده‌اند عبارتند از: برخی گونه‌های Allium spp مانند موسیر کوهی و تره کوهی که به عنوان سبزی برگی مورد استفاده قرار می‌گیرند. گونه‌ای شیپوری Arum detruncatum در مناطق جنوبی به صورت پخته شده در آش مورد استفاده قرار می‌گیرند. در خراسان شمالی یکی از گونه‌های زیبای سریش در مراحل ابتدایی رشد برداشت و مورد مصرف قرار می‌گیرد. پیاز لاله واژگون برای درمان بیماری‌های رماتیسمی از زمان قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. قاچاق و خرید و فروش پیازها نیز یکی از دیگر از خسارات انسان به رویشگاه‌ها می‌باشد. امروزه پیازهای لاله واژگون، عنصل، زنبق و زعفران زینتی به راحتی به کشورهای همسایه قاچاق می‌شوند.
- شرایط آب و هوایی نامناسب
در یک دهه اخیر، شرایط آب و هوایی در اغلب نواحی رویشی ایران بیشترین تغییرات را داشته است. خشکسالیهای اخیر و بلند مدت باعث شده برخی از گونه‌های بهارگل نتوانند چرخه رشدی خود را با کیفیت لازم تکمیل کنند و در نتیجه گیاه رشد ضعیفی داشته و روبه زوال می‌رود. از طرفی بارندگی‌های نامنظم نیز مزید بر علت شده و گیاهان در فصلی خارج از فصل طبیعی رشد خود را شروع کرده و این امر منجر به خشکی زودهنگام گونه‌ها می‌شود. برخی گونه‌های پیازی نیز در فصل خواب زمستانه سرمای کافی را دریافت نکرده و در فصل رشد جدید، گیاهان با ساقه کوتاه و بی‌کیفیت تولید می‌کنند. لاله‌ها و لاله واژگون‌ها از گونه‌هایی هستند که بیشترین آسیب را از این شرایط نامساعد محیطی دیده‌اند.
- تبدیل رویشگاه‌ها به اراضی کشاورزی و صنعتی
متاسفانه برخی از رویشگاه‌های طبیعی در سال‌های اخیر توسط عده‌ای سودجو تصرف و تبدیل به زمین‌های کشاورزی یا واحدهای صنعتی شده است. برخی از گونه‌های لاله، کلاغک، آلیوم‌های زینتی، اورنیتوگالوم و… در اغلب مناطق در دشت‌ها پراکنده بوده اند که با تبدیل شدن این اراضی به زمین‌های کشاورزی و مصرف بی‌رویه سموم شیمیایی به کلی نابود شده اند. متاسفانه، وضعیت نگهداری و حفاظت رویشگاه‌های گیاهان پیازی در ایران نگران کننده است و رویشگاه‌های آنها در اغلب استان‌ها تهدید می‌شود. خشکسالیهای پیاپی، چرای بی‌رویه در فصل نامناسب، برداشت غیر قانونی، تغییر کاربری زمین‌ها، فعالیت‌های معدنی در ارتفاعات کوهستانی، جاده‌سازی و… برخی از عوامل تخریب رویشگاه‌های گیاهان پیازی در ایران هستند (عماد و همکاران، ۱۳۹۱). لازمه انجام یک فرآیند اهلی سازی داشتن ذخایر ژنتیکی مطلوب می‌باشد. با توجه به این که پراکنش گیاهان پیازی ایران در منابع علمی قدیمی ثبت شده است لذا در قدم اول می‌بایست رویشگاه‌های گیاهان پیازی ایران مجدد شناسایی و باز معرفی شوند تا اطلاعات دقیقی از رویشگاه‌های طبیعی حاصل شود. در قدم‌های بعدی می‌بایست رویشگاه‌های طبیعی توسط نهادهای مربوطه محافظت و این مناطق تبدیل به مناطق قرق شود.
معرفی کامل گیاه اسکلامبرگرا ترونکاتا همه چیز درباره آفت کش ها